Subtiele vooruitgang – Nadenken over toekomst van de zorg, met Pascal Chabot

Lees het artikel hieronder of download de pdf

De zorg als symptoom en kompas van een wereld die zichzelf zal moeten heruitvinden

De sector van de gezondheidszorg gaat door een diepe crisis. Er zijn te weinig middelen, de verzorgenden zijn chronisch vermoeid en de behoeften enorm ... De machine loopt vast. Maar voorbij de begrotingstekorten tekent zich een veel bredere vraagstelling af: wat als de crisis in de zorg in realiteit onze visie op de mens, de samenleving en hun vooruitgang betrof?

In het kader van het Caruna-project, dat voer voor debat wil aanreiken over de toekomst van de zorg in België, hadden we een gesprek met filosoof Pascal Chabot. Hij neemt ons mee in een grondige denkbeweging op het snijvlak van filosofie, sociologie en ethiek: over zorg als band, als gift en als kompas van onze menselijkheid.

Pascal Chabot is filosoof en geeft les aan het IHECS (Brussel). Als voormalig onderzoeker aan het NFWO buigt hij zich al ruim 20 jaar over de vraag hoe we menswaardig kunnen leven in een tijdperk dat tegelijk buitensporig en fantastisch is. Zijn werk gaat over vooruitgang, tijd, burn-outs, levenskwaliteit, of het verband tussen technologie en menselijkheid. Zijn bibliografie telt tal van publicaties: Global burn-out, Après le progrès, Avoir le temps, Traité des libres qualités en hij geldt als een oorspronkelijk en toegankelijk denker rond concepten als subtiele vooruitgang, ultrakrachten of het kwalitarisme. Hij is ook scenarist (Burning-out, Simondon of the Desert) en werkte mee aan projecten in de wereld van de hedendaagse dans. In zijn boeken, films en publieke interventies ontwikkelt hij een toekomstsgerichte filosofie die in de werkelijkheid verankerd is en aandacht heeft voor de veranderingen van onze tijd.

Zorg, een niet-utilitaristische relatie tot de andere

Voor Pascal Chabot is zorg een soort van relatie tot de andere en tot de wereld, waarbij die andere geen middel is maar een doel op zich. Die relatie is niet utilitaristisch en staat los van het uitwisselen van diensten of het persoonlijk belang. Zorg is niet normatief en er bestaat geen formule voor. Zorg komt tot stand in de singulariteit van elk van die relaties. Er zit altijd een giftdimensie in vervat en respect voor de autonomie van de ander.

“Zorg is een relatie. Wat telt is de belangstelling voor de ander die eigenbelang moet worden.”

In onze functionele samenlevingen worden veel relaties geïnstrumentaliseerd: de buschauffeur, de kassamedewerker, de dokter … zijn stuk voor stuk functies die de persoon maskeren. Bij zorgen zul je die rollen en categorieën verlaten om een vrije, onbaatzuchtige en menselijke relatie aan te gaan.

Maar waakzaamheid blijft geboden: “men kan ook door zorg verslonden worden”. Wanneer je emoties, je mededogen en je wilskracht je helemaal in beslag nemen bestaat het risico op zelfvergetelheid. Men moet grenzen stellen en de balans in het oog houden.

“Alles wat men aan een ander geeft kan men zichzelf niet geven.”»

Als eerste illustratie van zorg vermeldt Pascal Chabot het ouderschap. Dat is het typische voorbeeld van een zorgrelatie die evolueert. Ze is om te beginnen organisch, bij het jonge kind, om daarna een educatieve functie te krijgen, die openheid op de wereld mogelijk maakt en wordt dan in een latere fase bijna vriendschappelijk. Altijd blijft er sprake van zorg, maar die verandert, net zoals de menselijke relatie zelf.

De plaats van zorg in de ‘samen-leving’: voor- of achteruitgang?

Bij de vraag naar de evolutie van ‘zorg verlenen’, stelt Pascal Chabot voor om een flink stuk terug te gaan in de tijd:

“Tegenover eerdere fases in de samenleving hebben we wat het thema van de zorg betreft grote stappen voorwaarts gezet!”

Als we even in de praktijken van de 16e tot de 19e eeuw duiken, is de vooruitgang onloochenbaar. Psychiatrische instellingen ontzegden in die tijd aan mensen met mentale problemen elke vorm van waardigheid en kinderen opvoeden ging vaak gepaard met geweld en verwaarlozing.

Hoewel in het huidige debat een crisis in de zorg naar voren komt moeten we die vooruitgang erkennen. De zorg is in de loop der eeuwen menselijker geworden en is de weg ingeslagen van meer respect, pluraliteit en erkennen van de individuele behoeften.

“De zorg werd pluralistischer, technologischer en complexer”

Dat pluralisme komt tot uiting in de pedagogische benaderingswijzen, de ethische charters, de autonomere patiënten en het succes van de integratieve geneeskunde. De zorg heeft het louter religieuze of medische domein verlaten om zich in andere sferen van het dagelijkse leven te nestelen. En er werden allerhande zorgtools ontwikkeld: protocollen, technieken, digitale systemen …, allemaal elementen die er de aard van veranderd hebben.

Ondanks die vooruitgang blijft de paradox: nooit eerder gingen zoveel middelen naar zorg en toch is ook het gevoel van collectieve ineenstorting of uitputting nooit zo sterk geweest. Hoe komt dat?

Volgens Pascal Chabot wijst dat erop dat het echte knelpunt niet technisch van aard is, maar imaginair. Onze samenleving maakt indrukwekkende vorderingen op technologisch of economisch vlak. Dat noemt hij de nuttige vooruitgang. We hebben meer bruikbare, maar niet meer breekbare vooruitgang gemaakt. Met de discretere, subtiele vooruitgang gaat het veel minder goed.

“Als het om menselijke relaties, zorg, opvoeding … gaat zijn we geblokkeerd in hoe we ons de vooruitgang verbeelden.”

Die subtiele vooruitgang verwijst etymologisch naar een ‘onderliggend weefsel’ (van het latijn sub tela) en staat voor de kunst van het verbonden-zijn: met zichzelf, met anderen, met de eigen waarden, met de omgeving. Daar wortelt de crisis van de zorg. Precies in een almaar technologischere omgeving zijn menselijke relaties de eerste slachtoffers van onze wereld in een stroomversnelling.

De centrale vraag is dan niet langer: ‘hoe beter zorg te dragen?’, maar eerder ‘welke banden willen we weven binnen de samenleving van morgen?’

Digitose, burn-out, geestelijke gezondheid: de nieuwe gezichten van het lijden

Geestelijke gezondheid is de kanarie in de kolenmijn van de zorgcrisis. Burn-out, ecoangst, digitale eenzaamheid … aandoeningen genoeg! En de oude instrumenten (psychoanalyse, instellingen, preventie) blijken ontoereikend.

"De klassieke instrumenten in de geestelijke gezondheidszorg laten het afweten. We moeten er nieuwe uitvinden.”

In zijn werk heeft Pascal Chabot het over ‘digitose’. Dat is een aandoening van deze tijd, ontstaan uit een versmelting van ons bewustzijn met de digitale netwerken (zie kaderstuk). Elke melding, klik of scroll leidt tot een verdere verbrokkeling van het vermogen waarmee we afstand nemen, dromen, innerlijk verbinding maken.

Wat te verstaan onder digitose?

Pascal Chabot bedacht het neologisme digitose om te verwijzen naar nieuwe ziektebeelden die te maken hebben met onze permanente connectie met ons ‘digitale overbewustzijn’, een enorm netwerk aan informatie dat onze aandacht opslorpt en onze verhouding verstoort met onze zingeving, met onszelf en met de anderen. Digitose omvat typische fenomenen die we vandaag kennen als burn out, ecoangst of rivaliteit met artificiële intelligentie, stoornissen dus die niet onder de klassieke categorieën van de neurosen en psychosen vallen en wijzen op een onevenwicht dat om nieuwe inzichten roept in ons psychisch lijden.

“Ons onbewuste wordt verwaarloosd en ons digitale overbewuste raakt hyperblootgesteld.”

Pascal Chabot herinnert zich hoe hij twintig jaar geleden iets ging drinken op café, opstapte en buiten, onderweg in zichzelf de gedachtewisselingen en de gesprekken liet echoën. Vandaag zullen we onmiddellijk weer verbinding leggen met de machine. Dat levert een breder veld van interacties op met de vele opportuniteiten van dien maar gaat ook gepaard met veranderingen die ons brein beïnvloeden. De filosofie moet met dat soort veranderingen aan de slag.

In een dergelijke context wordt zorg ook moeilijker. Hoe ‘zorgen’ voor iemand die overgeconnecteerd is? Hoe mensen begeleiden die geen betekenis meer vinden in hun werk, hun relaties, noch in de toekomst?

“De geestelijke gezondheidszorg heeft nog niet door wat er aan het gebeuren is.”

Zingeving, verbinding, waarden: wat de zorg ons zegt over deze tijd

Achter de zorgcrisis gaat een nog fundamentelere crisis schuil: de zingevingscrisis. Pascal Chabot benadrukt het feit dat de zin van het leven geen strikt persoonlijke aangelegenheid is. De vraag naar zingeving beantwoorden we niet in ons eentje, maar in relatie. Pas in de verbinding, in de wederkerigheid kunnen we iets diepgaands opbouwen

Hij onderscheidt twee soorten van relaties: utilitaire, functionele belangenrelaties, naast gratis en belangeloze menselijke relaties. Uit dat laatste type van relatie haalt de zorg zijn kracht. Als de zorg er niet op gericht is om iets te verkrijgen, geen product of verplichting is, maar louter en alleen aanwezigheid en aandacht, dan zal hij betekenis genereren, zowel voor wie zorg verleent als voor wie zorg ontvangt.

Je moet geen heilige zijn voor zulke belangeloze relaties. Je vindt ze overal in onze levens en ze geven doorgaans voldoening. Al doet niet iedereen er aan mee. Je hebt ook egoïstische houdingen en mensen die zich in zichzelf keren. Over het algemeen is zorg dragen voor anderen ook zorg dragen voor jezelf. Het is niet altijd alleen maar opoffering, maar een dynamiek van evenwicht.

Zorg is immers nooit oneindig. Zorg komt binnen bepaalde grenzen. In België denken we ook collectief over zorg, via mechanismen zoals onze sociale zekerheid. Dat leidt er toe dat sommigen op straat minder snel iets zullen geven, vanuit de redenering ‘ik geef al via mijn belastingen’.

Dat evenwicht tussen het zelf en de andere, tussen geven en zelfbescherming is uiterst variabel. Het doorkruist onze culturen, opvoeding, genderrollen … “Een moeder stelt zich traditioneel geen vragen. Ze zorgt. De vader begint werkt in de eerste plaats en zorgt nadien.” Uit dat soort prioriteiten blijkt hoezeer zorg is ingebed in onze diepste mentaliteit, zoals die door de geschiedenis, door godsdienst en sociale waarden vormgegeven wordt. In een christelijke wereld gaat met de centrale plaats die de ander krijgt een vorm van deugd gepaard, van jezelf geven, tot jezelf opofferen en wegcijferen.

Vandaag moeten we wellicht anders over die dynamiek gaan denken. Niet om te kiezen tussen jezelf of de ander, maar om bewuster in de tussenruimte te leven, daar waar de zorg verbindend wordt en tegelijk grens en betekenis.

Een oproep om zorg te besteden aan de zorg zelf

Geconfronteerd met wat voorafgaat schuift Pascal Chabot geen wondermiddelen naar voren, maar roept hij op tot de stilzwijgende revolutie van een nieuwe fantasie: ‘zorg dragen voor de zorg’. Dat wil zeggen erop toezien dat we zorg niet verengen tot technische dienstverlening of tot een kostenfactor.

“Zorg dragen voor subtiele vooruitgang in tijden van digitose”

Dat houdt in: verbinding, aandacht, opvoeding in ere herstellen. Techniek en ethiek met elkaar verzoenen. In het zorgbeleid de jongeren een centrale plaats geven en niet alleen de bejaarden. En de pure prestatielogica overstijgen en wijsheid, traagheid en overdracht herwaarderen.

Dat is geen stap achteruit maar een stap opzij, om het begrip ‘vooruitgang’ op een andere manier te benaderen. Niet langer als een technologische vlucht naar voren maar als het vermogen om de wereld samen beter te bewonen.

En als we de zorg nu eens tot het middelpunt maakten van een nieuw collectief verhaal?

Zorg is nu ook weer niet de oplossing voor alles, maar wel een krachtige indicator van onze verhouding tot de wereld. In tijden van crisis toont zorg waar de balans uit evenwicht is. In tijden van verandering toont hij ons de uitwegen om vooruit te komen.

Samen met Pascal Chabot zien we in dat de kwestie van de zorg in de eerste plaats een kwestie van zingeving is: hoe willen we morgen leven, samen? Welke waarden willen we doorgeven? Waar willen we onze aandacht, onze energie en ons mens-zijn op richten?

Zo wordt zorg een ethiek, een project en een belofte. Van een bezorgde band, een zorgverbinding. Van een samenleving die geen genoegen neemt met overleving, maar die zorg draagt voor haar leden, die bezorgd is om haar kwetsbaarheid en om haar toekomst.

Meer lezen:

• Pascal Chabot, Un sens à la vie, PUF – Presses Universitaires de France, 2024.
• Pascal Chabot, Global burn-out, PUF – Presses Universitaires de France, 2013.
• Dans les algorithmes, « Coincés dans les digitoses. Entretien avec Pascal Chabot », 20 mei 2025. https://danslesalgorithmes.net
• Documentaire : Burning Out – Dans le ventre de l’hôpital, réalisé par Jérôme le Maire, co-écrit avec Pascal Chabot, production AT-Prod / Arte / RTBF, 2016.